و در تفسير قمي از امام صادق ( علیه السلام ) روايت كرده است خداوند متعال اهل صفوت از مخلوقات خود را از عموم خاسرين و زيانكاران استثنا نمود جايي كه فرمود إن الانسان لفي خسر الا الذين آمنوا يعني به ولايت اميرمؤمنان ايمان آورده اند و تواصوا بالحق و همديگر را به ولايت آنان، توصيه نموده اند و هم بر اساس ولايت پايداري و صبر نموده اند.[17]

مقدّمه:

آيات فراواني در قرآن كريم وجود دارد كه به استناد سخنان دُرر بار و پربركت پيغمبر اكرم (ص) و جانشين راستين حضرت ايشان در مورد امام منجي و موعود، حضرت مهدي (عج) تفسير و تأويل و تطبيق گرديده اند و مرحوم آية الله سيد هاشم بحراني صد و سي و دو آيه را مربوط به امام زمان دانسته و در اين مورد كتاب شريف الحجّة في ما نزل في القائم الحجة را به رشتة تحرير مي آورد و همچنين علامه صادق الحسيني الشيرازي تعداد اين آيات را در كتاب شريف المهدي في القرآن به صد و پنجاه و سه آيه مي رساند و بعضي از محققين تعداد اين آيات را طبق تحقيقات به عمل آمه به سي صد آيه رسانده اند.[1]و در اين زمينه كتاب هاي فراواني به رشته تحرير آمده است آنچه كه مسلّم است اينكه در طول تاريخ پيوسته دشمنان حق از منتشر شدن معارف قرآن و آشكار شدن حقايق و اسرار آن به أنحاي مختلف جلوگيري كردند كه يكي از اين معارف موضوع مهدويّت و منجي آخرالزماني مي باشد.

از جمله سوره هايي كه در قرآن كريم توسط رواياتت ائمه معصومين (علیه الاسلام ) به موضوع مهدويّت تفسير و تأويل شده سورة مباركة عصر مي باشد كه در عين كوتاهي، دريايي از معارف در آن نهفته شده است ولي متأسفانه در هيچك از تفاسير مهم اهل سنّت اشاره اي به اين موضوع نشده و يا تفسير و يا تأويلي و يا روايتي كه حاكي از مهدوي بودن اين سوره بنمايد به منابع تفسيري اهل سنت نيافتيم. و از آنجا كه شناختن معارف قرآن و بهره گرفتن از سرچشمه هاي شيرين آن راهي جز اين ندارد كه از بازگوكنندگان وحي و ترجمان راستين قرآن يعني خاندان عصمت درس بگيريم به سراغ تفاسير روايي و روايات اهل بيت رفتيم و خوشبختانه مهدوي بودن اين سورة مباركه را دريافتيم.
ما قبل از پرداختن به اقوال علما و دانشمندان در تفسير اين سورة نوراني، ابتدا به بررسي واژه هاي مهم اين سوره مي پردازيم.
عصر: واژة عصر در اصل به معناي فشردن است مرحوم طبرسي در مجمع البيان مي نويسد: اصل العصر: عصر الثوب و نحوه و هو فتله الاخراج مائه[2] و سپس به وقت عصر اطلاق شده به خاطر اينكه برنامه ها و كارهاي روزانه در آن پيچيده و فشرده مي شود. راغب در مفردات مي نويسد: اَلْعَصر: مصدرُ عَصَرْتَ و المعصُورُ: الشيءُ العصِر... و العَصْرُ: الدّهر و الجميع العصور.[3]
1. به اين خاطر انسان ناميده شده چون خلقتش به نوعي است كه بدون انس با افراد ديگر زندگيش قوام پيدا نمي كند.
2. به اين خاطر انسان ناميده شده چون با هر چيزي كه به آن الفت پيدا مي كند مأنوس مي گردد.
3. بر وزن إفْعِلان بوده و إنسِيان مي باشد و به اين خاطر انسان ناميده شده زيرا خدا؛ او عهد كرد و او آن عهد الهي را فراموش نمود.[4]
خسر: چنانكه راغب در مفردات مي نويسد: به معني كم شدن سرمايه است و گاه به انسان نسبت داده مي شود و مي گويند فلانكس زيان كرد و گاه به خود عمل نسبت داده مي شود و مي گويند تجارتش زيان كرد. اين واژه غالباً در سرمايه هاي بروني مانند مال و مقام به كار مي رود و گاه در سرمايه ها ي دروني مانند صحت و سلامت و عقل و ايمان و ثواب و... .[5]
آمنوا: جمع مذكر غايب از ثلاثي فريد از باب افعال از ريشه أمن راغب در مفردات چنين مي نويسد كه ايمان يك بار اسم براي شريعتي است كه حضرت محمد (ص) آورده و براي هر شخصي كه داخل اين شريعت شده استعمال مي گردد و يك بار هم بر سبيل مدح استعمال مي شود كه مراد از آن تصديق توأم بااطمينان خاطر مي باشد.[6]
الصالحات: از ريشة الصَّلاح: ضدّ الفساد[7]
تواصَوْا: از ماده تواصي و همانگونه كه راغب در مفردات آورده به معناي سفارش كردن بعضي، بعضي ديگر را، مي باشد.[8]
حق: راغب مي نويسد: اصل حق، مطابقت و موافقت است[9] و در قاموس ضدّ باطل، صدق، وجود ثابت و غيره گفته است.[10]
صبر: جليس، امساك راغب مي نويسد: صبر: خويشتن داري و جلس نفس است بر چيزي كه شرع و عقل تقاضا مي كند يا از چيزي كه شرع و عقل از آن نهي مي كند بحسب اختلاف موارد نام آن فرق مي كند اگر خويشتن داري در مصيبت باشد آنرا صبر گويند ضدّ آن جزع است اگر در جنگ باشد شجاعت نامند ضد آن جبن است اگر در پيش آمده باشد آنرا سعه صدر گويند اگر در امساك از سخن باشد كتمان نامند.[11]
در تفاسير روايي شيعه در ميان كلمات اين سورة مباركه روي واژة عصر تأكيد بيشتر مي شده و مفسرين شيعه روي اين كلمه مانور داده اند در اينكه منظور از عصر در اين سوره چيست نظريات مختلفي ارائه شده است مرحوم علّامه طبرسي در تفسير ارزشمند مجمع البيان پنج تفسير ارائه نموده[12] و برخي از نويسندگان هم براي اين كلمه هفت معنا و تفسير نوشته اند.[13] كه به خاطر دوري از اطاله بحث فقط فهرست معاني را ذكر مي نمائيم. 1. غروب آفتاب 2. مجموعه تاريخ بشر 3. عصر قيام پيامبر اكرم (ص) 4. عصر قيام حضرت مهدي (عج) 5. وجود انسان (انسان كامل) 6. فشارها و حوادث 7. نماز عصر البته بايد به اين نكته توجه داشت كه تفسيرهاي مختلف هيچ تضاد و منافاتي با يكديگر ندارد بنابراين مي توان تمام اين تفسيرها را صحيح دانست يعني يكي از تفاسيري كه براي عصر ـ عمدتاً در منابع و تفاسير روايي شيعه ـ ذكر گرديده، عصر قيام حضرت مهدي (عج) مي باشد كه از چندين جهت داراي اهميت خاصي است و جهان شاهد تحوّلات عظيم و شگرف و بي سابقه اي خواهد شد زيرا اوّلا: بشر از نظر علم و دانش پيشرفت فوق العاده اي مي كند، ثانياً: ضايع در آن زمان رشد چشمگيري خواهد داشت ثالثاً: از نظر اخلاق مردم در سطح بسيار بالايي قرار مي گيرند و رابعاً: صلح و آرامش و امنيت عجيبي در بين مردم و اقوام و ملل حاكم مي شود[14] و خامساً حكومت جهاني الهي كه خالي از هرگونه شرك و بت پرستي ظلم و ستم و فساد است در سرتاسر زمين توسط آخرين حجت الهي بوجود خواهد آمد.[15]
و مدينة فاضله اي كه تمام حكما و مردم به دنبال ايجاد آن بودند و در رؤياهاي خويش آنرا جستجو مي كردند تحقق پيدا نموده و به منصّه ظهور و بروز مي رسد و آمال و آرزوهاي تمامي انبياء و اولياء با ظهور دولت الهي و حق مدار حضرت وليعصر (عج) محقق مي شود.
با تحقيقي كه در تفاسير روايي انجام دادم بسياري از مفسرين شيعه از جمله مرحوم سيد هاشم بحراني در كتاب البرهان في تفسير القرآن مرحوم علي بن ابراهيم قمي در كتاب تفسير القمي مرحوم فيض كاشاني در كتاب تفسير الصافي، مرحوم فرات بن ابراهيم بن فرات كوفي در كتاب تفسير فرات كوفي مرحوم علي بن جمعه عروسي حويزي در كتاب تفسير نور الثقلين شيخ محمد بن عبدالرحيم نهاوندي در كتاب نفحات الرحمن في تفسير القرآن، شيخ محمد بن محمدرضا القمي المشهدي در كتاب تفسير كنزالدقائق و بحر الغرائب ، شيخ ماجد ناصر الزبيدي در كتاب التيسير في التفسير للقرآن و بسياري ديگر از مفسرين شيعه با استناد به احاديثي از امام جعفر صادق اين سوره را به اهل بيت تفسير و تأويل كرده اند و همة ايشان استناد به حديثي نموده اند كه مرحوم شيخ صدوق در كمال الدين ذكر نموده است. ايشان از امام صادق روايت نموده است: مقصود از عصر عصر ظهور امام زمان (عج) مي باشد و مقصود از إن الانسان لفي خسر دشمنان ما مي باشند الا الذين آمنوا مگر كساني كه به بازگشت ما ايمان آورده اند و عملوا الصالحات و كارهاي شايسته اي در مواسات و معاونت برادران ديني خود انجام داده اند و لا تواصوا بالحق و همديگر را به امامت توصيه نموده اند و تواصوا بالصبّر و همديگر را به عترت پاك نبوي (ص) توصيه و سفارش كرده اند.[16]
و در تفسير قمي از امام صادق ( علیه السلام ) روايت كرده است خداوند متعال اهل صفوت از مخلوقات خود را از عموم خاسرين و زيانكاران استثنا نمود جايي كه فرمود إن الانسان لفي خسر الا الذين آمنوا يعني به ولايت اميرمؤمنان ايمان آورده اند و تواصوا بالحق و همديگر را به ولايت آنان، توصيه نموده اند و هم بر اساس ولايت پايداري و صبر نموده اند.[17]
و در مجمع البيان از علي[18] از امام صادق ( علیه السلام )  روايت نموده اند كه آن دو بزرگوار اينگونه قرائت نموده اند والعصر، إن الاسنان لفي خسر (الي آخر الدّهر) الا الذين و امنوا و عملو الصلحات و تواصوا بالحق و تواصو بالصْبر [19]
با توجه به اين تفسير روايي ترسيم كلّي اين آيات نوراني چنين است كه قسم به دوران ظهور آخرين منجي بشريت و آخرين حجّت الهي كه تمام انبياء و اولياء انتظار ظهورش را مي كشيدند زيرا با ظهور ايشان حكومت عدل در زمين كه پر از ظلم و ستم و فساد شده برپا مي گردد و صالحين به حكومت دست مي يابند تمام انسان ها در خسران و زيان هستند مخصوصاً افرادي كه از اهل بيت روي گرداندند و ولايت ايشان را نپذيرفته و برخلاف دستورات خدا و پيامبر در مورد جانشيني ائمّه اثني عشر، دنبال نااهلان رفته و ولايت طاغوت را پذيرفتند مگر كساني كه داراي چهار ويژگي هستند 1. كساني كه بازگشت اهل بيت ( علیه السلام )  به حكومت و قدرت و شوكت و ظهور دولت حق ايمان آوردند. 2. و كارهاي شايسته اي در مواسات برادران ديني خود در راه محبّت اهل بيت ( علیه السلام ) انجام دادند و با انتظار عالمانه براي ظهور امام غايب زمينه سازي مي نمودند. 3. و همديگر را به امامت علي بن ابيطالب و اولاد معصومش توصيه نمودند. 4. كه ولاية علي بن ابيطالب حصني فمن دخل حصني امن من عذابي و همديگر را به عترت پاك نبوي (ص) كه مصداق بارز حق مداري و حق محوري هستند توصيه و سفارش كردند چرا كه در روايات متعددّي از رسول اكرم (صلی الله علیه وآله ) آمده كه ايشان فرمودند: عليٌ مع الحق و الحق مع عليّ لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض [20] و همچنين فرمودند مثل اهل بيتي كمثل سفينه نوح من ركبها نجي و من تخلّف غرق و هوي [21] و فرمودند: اني تاركٌ فيكم الثقلين كتاب اله و عترتي اهل بيتي ما إن تمسّكتم بهما لن تضلوا بعدي ابداً [22]

آخرين حجّت الهي، حضرت مهدي (عجل الله فرج الشریف ) مي باشد كه شيعيان بايد با توصيه همديگر نسبت به ولايت مداري و ولايت پذيري ايشان و با تجويد پيمان با منجي آخرين، محبّت ايشان دارد را در قلوب خود افزايش داده و كارهايي كه باعث تعجيل در ظهور ايشان مي شود را انجام دهند تا جامعه براي ظهور دولت يار آماده گشته و خورشيد مغرب طلوع نمايد.

نتیجه  :

1. انسان از هر سو در خسارت است (إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ).
2. تنها راه جلوگيري از خسارت، ايمان و عمل است (آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ).
3. ايمان و عمل صالح و پذيرش حق و شكيبايي، بهره گيري درست از سرمايه هاي وجودي خويش است.
4. انجام كارهاي شايسته، توصيه خداوند به مؤمنان است (الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ).
5. به فكر خود بودن، كافي نيست؛ مؤمن در فكر رشد و تعالي ديگران است (تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ).
6. توصيه ديگران به پذيرش حق و شكيبايي در راه آن، مصداق بارز عمل صالح است (عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ).
7. اصلاح جامعه در كنار اصلاح خويشتن، ضرورتي اجتناب ناپذير در ثمر بخشي وجود انسان است (تواصوا)
8. اقامه حق، به استقامت نياز دارد (تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ).
9. جامعه، زماني اصلاح مي شود كه همه مردم در امر به معروف و نهي از منكر شركت داشته باشند؛ همه پند دهند و همه پند پذيرند (وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ) كلمه تواصوا بر كار طرفيني دلالت دارد.

 پی نوشت ها : 

[1]. آيات الكريم في ما اُنزل في بقية الله في الارضين، اكبري، علي اصغر.
[2]. مجمع البيان، ج10، ص491.
[3]. مفردات الفاظ قرآن، ص569.
[4]. همان، ص94.
[5]. همان، ص281.
[6]. همان، ص91.
[7]. همان، ص489.
[8]. همان، ص873.
[9]. همان، ص246.
[10]. مفردات، ص474.
[11]. قاموس، ريشه حق.
[12]. مجمع البيان في تفسير القرآن، طبرسي، ج10، ص434 و 435.
[13]. تفسير نمونه، ج27، ص293 و 294.
[14]. سوگندهاي قرآن كريم، ص532.
[15]. سوره نور، آيه55 و سورة انبياء، آيه105 و سوره قصص، آيه5.
[16]. كمال الدين و تمام النعمة، ج2، ص565، ح1، باب58.
[17]. تفسير قمي، ص734.
[18] . مجمع البيان، ح10، ص493.
[19] . تفسير قمي، ص735.
[20] . امام شناسي و پاسخ به شبهات، ص421
[21]. مستدرك حاكم نيشابوري، ج2، ص343، و نهايه ابن اثير ماده زخّ.
[22]. امام شناسي، 13، ص200 به بعد كه اين كتاب در خصوص اين حديث نوراني توسط آية الله محمد حسين حسيني طهراني تأليف گرديده است.